Zarys dziejów Komendy Policji Państwowej Okręgu XII (pomorskiego) i Okręgu XI (poznańskiego) cz. 1
Data publikacji 18.09.2015
W wyniku Powstania Wielkopolskiego pod koniec grudnia 1918 r. ludność polska przejęła władzę. Organy bezpieczeństwa zaczęto tworzyć w okresie rewolucji w Niemczech w październiku-listopadzie 1918 r.
W dniu 11 listopada 1918 r. wspólnie z przedstawicielami ludności niemieckiej iżydowskiej utworzono trójnarodowościową Straż Obywatelską (Bürgerwehr), na której czele stanął Julian Lange. W dniu 27 listopada 1918 r. przemianowano Straż Obywatelską na Straż Ludową, która występowałaodtąd w pełni jako polska formacja zbrojna zajmująca się porządkiem publicznym. W okresie tym powstały także inne polskie formacjeparamilitarne. Harcerze i działacze Polskiej Organizacji Wojskowejzaboru pruskiego przystąpili 10 listopada 1918 r. w Poznaniu doformowania czterech kompanii tzw. Straży Bezpieczeństwa. Natomiast na Pomorzu szybko i z dużym rozmachem przystąpiono do zakładania Straży Ludowej. Przy Podkomisariacie Naczelnej Rady Ludowej w 
Gdańskuutworzono odrębny Wydział Straży Ludowych, którego kierownikiemmianowano Leona III Schedlina – Czarlińskiego. Zależnie od lokalnychwarunków, werbunek prowadzono jawnie, a tam gdzie opór władz pruskichbył silny w sposób tajny lub odstępowano od organizacji. Pod koniec1918 r. Straż Ludowa miała liczyć na Pomorzu około 2 tys. członków. W styczniu 1919 r. oddziały Straży Ludowej istniały w wielu powiatach na Pomorzu, jednak brak dostatecznych materiałów archiwalnych nie pozwalaocenić w pełni liczebności tej formacji. Oddziały Straży Ludowej wposzczególnych powiatach i miejscowościach były bardzo zróżnicowane np.w Starogardzie 150-200 osób, w powiecie chojnickim 800-1000, a wpowiecie toruńskim 434. 
Jedną z pierwszych decyzji powstałej jesienią 1918 r. w Toruniu Polskiej Straży Ludowej było powołanie następnego dnia Straży Obywatelskiej. Straż Ludową w Toruniu utworzono w ścisłej konspiracji, trzon jej tworzyły miejscowe gniazda Towarzystwa Gimnastycznego Sokół i powstała w drugiej połowie listopada 1918 r. tajna Organizacja Wojskowa Pomorza. Ujawnienie się Straży Ludowej w Toruniu nastąpiło w maju 1919 r., pierwszym komendantem został adwokat Stanisław Esden-Temski. Główny trzon kadry Straży Ludowej tworzyli mężczyźni w wieku od 30 do 50 lat. Około 70-75% członków SL służyło wcześniej w armii niemieckiej (większość to szeregowcy, czterech miało stopnie oficerskie). Około połowa służyła w piechocie.
Członkowie SL nie mieli mundurów, dlatego w uzgodnieniu z władzami niemieckimi nosili na rękawach białe przepaski z napisem w języku polskim iniemieckim. Mieli też otrzymać legitymacje podpisane przez landrata i polskiego męża zaufania. Ustalenia te zmodyfikowano 13 stycznia 1920 r. na radzie delegatów i prezesów polskich rad ludowych postanawiając, że z chwilą opuszczenia miasta przez Niemców członkowie SL założą biało-niebieskie opaski. W dniu 18 stycznia 1920 r. SL w Toruniu została zmilitaryzowana, zwierzchnikiem został kpt. Janowski. Prawdopodobnie w lutym SL została zastąpiona przez Żandarmerię Krajową, wspartą przez policję miejską. Część toruńskich członków SL, porozwiązaniu formacji wstąpiła do Żandarmerii Krajowej, a potem doPolicji Państwowej.Zpoczątkiem stycznia 1919 r. sprawy bezpieczeństwa publicznego w Wielkopolsce przejęła Żandarmeria Krajowa. Konieczność zapewnienia bezpieczeństwa na terenie Pomorza spowodowała, że w lipcu 1919 r. Wydział Wojskowy Naczelnej Rady Ludowej wydał rozkaz zmobilizowania II Brygady Żandarmerii Krajowej.
Od lipca 1919 r. Żandarmeria Krajowa w Poznaniu składała się w dwóch brygad: poznańskiej i pomorskiej. Naczele pomorskiej brygady Żandarmerii Krajowej stał początkowo rotmistrz Zygmunt Wiza a następnie ppor. Henryk Beychler. W lipcu 1919 r. ŻK składała się z 5 oficerów, 388 żandarmów oraz posiadała 134 koni. Wgrudniu 1919 r. dokonano zmiany nazewnictwa, które brzmiało: Korpus Żandarmerii Krajowej b. Dzielnicy Pruskiej, I Brygada (poznańska) Korpusu Żandarmerii Krajowej b. Dzielnicy Pruskiej, II Brygada (pomorska) Korpusu Żandarmerii Krajowej b. Dzielnicy Pruskiej. Powkroczeniu na teren Pomorza siedzibą dowództwa II Brygady stał się Toruń. Brygada podzielona była na cztery okręgi (obejmujące 5-7 powiatów), osiemnaście objazdów (składające się z 6 – 10 posterunków) oraz kilkadziesiąt posterunków. Objazd odpowiadał wielkości powiatu ina jego czele stał wachmistrz powiatowy. Posterunek składał się z 2 – 4 żandarmów i każdy z funkcjonariuszy odpowiadał za bezpieczeństwo naobszarze 10 – 15 wsi. Posterunkiem dowodził starszy wachmistrz lubwachmistrz. Według szacunkowych danych stan liczebny II Brygady (pomorskiej) Korpusu Żandarmerii Krajowej liczył około 900 żandarmów.Korpus Żandarmerii Krajowej b. dzielnicy pruskiej działał do końcaczerwca 1920 r. a następnie przeszedł pod zwierzchnictwo Komendanta PP byłej dzielnicy pruskiej, tworząc trzon korpusu PP w Wielkopolsce i na Pomorzu. Dowództwu Żandarmerii powierzono sprawy umundurowania iuzbrojenia tworzonej policji b. dzielnicy pruskiej.
Zgodniez postanowieniami traktatu wersalskiego przyznano Polsce znaczną część Wielkopolski a także 62 % powierzchni prowincji Prusy Zachodnie.Umożliwiło to formalne włączenie administracyjne tych ziem do Polski namocy ustawy z 1 sierpnia 1919 r. Utworzono Ministerstwo byłej DzielnicyPruskiej (MbDP) z siedzibą w Warszawie. Ministerstwo byłej DzielnicyPruskiej zaczęło przeprowadzać unifikację instytucji ziem byłego zaborupruskiego z centralnymi. W związku z tym niebawem powołano dwawojewództwa pomorskie i poznańskie z siedzibami wojewodów i Urzędów Wojewódzkich w Toruniu i Poznaniu. Zajęto się również sprawami bezpieczeństwa. W związku z tym Minister byłej Dzielnicy Pruskiej wydał 25 lutego 1920 r. rozporządzenie o tymczasowej organizacji Policji Państwowej na tym terenie. W związku z rozporządzeniem MbDP utworzył wwojewództwach poznańskim i pomorskim komendy wojewódzkie Policji Państwowej, które podlegały bezpośrednio wojewodom. Na czele komendstali komendanci wojewódzcy, którzy mianowani byli przez Ministra byłej Dzielnicy Pruskiej. Do czterech podstawowych zadań komend wojewódzkich należała:- ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego na terenie województwa,
- wspieranie lokalnych władz policyjnych w realizacji powierzonych zadań,
- wykonywanie poleceń władz państwowych w zakresie kompetencjipolicyjnych a także poleceń organów sądowych i prokuratorskich,
- wystawianie i kontrola paszportów.
W drugiej połowie 1920 r. Komendant Policji Państwowej dla byłejDzielnicy Pruskiej S. Mravincsics wydał polecenie podległym jednostkomażeby te przedstawiły sporządzone przez powiatowych architektów plany ikosztorysy budynków dla Policji. W miejscowościach, w których działałyposterunki zaadaptowane dla służby bezpieczeństwa skupiono się naremontach. W pozostałych miejscowościach planowano wykup gruntów podbudowę pomieszczeń dla Policji. Wszystkie organy porządkowe funkcjonujące na terenie województw poznańskiego i pomorskiego zostały 11 czerwca 1920 r. rozporządzeniem MbDP w porozumieniu z MSW wcielonedo Policji Państwowej i przeszły na etat MSW. Równocześnie na obszarzebyłego zaboru pruskiego zaczęła obowiązywać ustawa o Policji Państwowej.Jak wspomniano w czerwcu 1920 r. ustanowiono funkcję Komendanta PP dlabyłej dzielnicy pruskiej, który był pomocnikiem Komendanta Głównego PPw Warszawie w sprawach organizacji służby bezpieczeństwa na
tymterenie. Jednocześnie organizowano jednostki policyjne w obydwuwojewództwach wcielając jak wspomniano Żandarmerie, policje komunalne, miejskie i inne formacje strzegące bezpieczeństwa do korpusu Policji Państwowej. W momencie zorganizowania władz wojewódzkich w Poznaniu i Toruniu utworzono w tych miastach Komendy Okręgowe PP. Komendantem PPdla byłej dzielnicy pruskiej został Saturnin Mrávincsics, Komendantemokręgu poznańskiego – inspektor Wiktor Ludwikowski, a pomorskiego –rotmistrz (inspektor) Zygmunt Wiza. Pierwszą siedzibą komendy OkręgowejPolicji Państwowej w Toruniu był budynek przy Bramie Chełmińskiej,gdzie wcześniej mieściły się koszary dowództwa II Brygady (pomorskiej) Żandarmerii Krajowej. Okręgowa Komenda PP w Toruniu składała się w 1920r. z siedmiu działów: - administracyjnego, II – gospodarczego, III –szkoła dla posterunkowych, IV – policji śledczej, V – Rezerwy Okręgowej, VI – służby inspekcyjnej – obejmujący sprawy policjipowiatowej, kolejowej, rzecznej, granicznej oraz topografię iwyszkolenie, VII – paszporty. Dwa lata później w 1922 r. dokonanopierwszych zmian likwidując m.in. dział paszportowy i inspekcyjny. Wpóźniejszych latach struktura organizacyjna Komendy Wojewódzkiej PP wToruniu nie była już tak złożona. W 1937 r. KW PP w Toruniu składałasię z referatu administracyjno – personalnego, gospodarczo –budżetowego, dyscyplinarnego, wojskowego oraz inspekcji okręgowej. Napodstawie rozporządzenia Ministra byłej Dzielnicy Pruskiej z 25 maja1921 r. wydanego w porozumieniu z Ministrem Spraw Wewnętrznychzlikwidowano Komendę Policji Państwowej byłej dzielnicy pruskiej. Odtego momentu obydwie Komendy Okręgowe w Poznaniu i Toruniu podlegały wsprawach organizacji, zaopatrzenia, uzupełnienia i wyszkoleniabezpośrednio KG PP w Warszawie, natomiast w sprawach służbybezpieczeństwa i czynności wykonawczych poprzez Wojewodów nadal byłyuzależnione od Ministra byłej Dzielnicy Pruskiej. Stan taki trwał dokwietnia 1922 r., kiedy to zniesiono Ministerstwo byłej DzielnicyPruskiej. Autor: dr Krzysztof Halicki (Archiwum Państwowe w Bydgoszczy)
Publikacja: Piotr Pawlaczyk
