Zarys dziejów Komendy Policji Państwowej Okręgu XII i Okręgu XI
Data publikacji 29.10.2009
W ramach jubileuszowych publikacji poświęconych 90. rocznicy powstania policji publikujemy kolejny, drugi artykuł pt. „Zarys dziejów Komendy Policji Państwowej Okręgu XII (pomorskiego) i Okręgu XI (poznańskiego)”.
W ramach jubileuszowych publikacji poświęconych 90. rocznicy powstania policji publikujemy kolejny, drugi artykuł pt. „Zarys dziejów Komendy Policji Państwowej Okręgu XII (pomorskiego) i Okręgu XI (poznańskiego)” autorstwa dr Krzysztofa Halickiego. Serdecznie zapraszamy do lektury, a już wkrótce ukaże się ciąg dalszy tekstu opisujący m.in. powołanie komendy miejskiej w Poznaniu i komend powiatowych np. w Szubinie, Inowrocławiu i Bydgoszczy.
_____________________________________________________________
W wyniku Powstania Wielkopolskiego pod koniec grudnia 1918 r. ludność polska przejęła władzę. Organy bezpieczeństwa zaczęto tworzyć w okresie rewolucji w Niemczech w październiku-listopadzie 1918 r. W dniu 11 listopada 1918 r. wspólnie z przedstawicielami ludności niemieckiej i żydowskiej utworzono trójnarodowościową Straż Obywatelską (Bürgerwehr), na której czele stanął Julian Lange. W dniu 27 listopada 1918 r. przemianowano Straż Obywatelską na Straż Ludową, która występowała odtąd w pełni jako polska formacja zbrojna zajmująca się porządkiem publicznym. W okresie tym powstały także inne polskie formacje paramilitarne. Harcerze i działacze Polskiej Organizacji Wojskowej zaboru pruskiego przystąpili 10 listopada 1918 r. w Poznaniu do formowania czterech kompanii tzw. Straży Bezpieczeństwa. Natomiast na Pomorzu szybko i z dużym rozmachem przystąpiono do zakładania Straży Ludowej. Przy Podkomisariacie Naczelnej Rady Ludowej w 
Gdańsku utworzono odrębny Wydział Straży Ludowych, którego kierownikiem mianowano Leona III Schedlina – Czarlińskiego. Zależnie od lokalnych warunków, werbunek prowadzono jawnie, a tam gdzie opór władz pruskich był silny w sposób tajny lub odstępowano od organizacji. Pod koniec 1918 r. Straż Ludowa miała liczyć na Pomorzu około 2 tys. członków. W styczniu 1919 r. oddziały Straży Ludowej istniały w wielu powiatach na Pomorzu, jednak brak dostatecznych materiałów archiwalnych nie pozwala ocenić w pełni liczebności tej formacji. Oddziały Straży Ludowej w poszczególnych powiatach i miejscowościach były bardzo zróżnicowane np. w Starogardzie 150-200 osób, w powiecie chojnickim 800-1000, a w powiecie toruńskim 434. 
Jedną z pierwszych decyzji powstałej jesienią 1918 r. w Toruniu Polskiej Straży Ludowej było powołanie następnego dnia Straży Obywatelskiej. Straż Ludową w Toruniu utworzono w ścisłej konspiracji, trzon jej tworzyły miejscowe gniazda Towarzystwa Gimnastycznego ,,Sokół” i powstała w drugiej połowie listopada 1918r. tajna Organizacja Wojskowa Pomorza. Ujawnienie się Straży Ludowej w Toruniu nastąpiło w maju 1919 r., pierwszym komendantem został adwokat Stanisław Esden-Temski. Główny trzon kadry Straży Ludowej tworzyli mężczyźni w wieku od 30 do 50 lat. Około 70-75 % członków SL służyło wcześniej w armii niemieckiej (większość to szeregowcy, czterech miało stopnie oficerskie). Około połowa służyła w piechocie.Członkowie SL nie mieli mundurów, dlatego w uzgodnieniu z władzami niemieckimi nosili na rękawach białe przepaski z napisem w języku polskim i niemieckim. Mieli też otrzymać legitymacje podpisane przez landrata i polskiego męża zaufania. Ustalenia te zmodyfikowano 13 stycznia 1920 r. na radzie delegatów i prezesów polskich rad ludowych postanawiając, że z chwilą opuszczenia miasta przez Niemców członkowie SL założą biało-niebieskie opaski. W dniu 18 stycznia 1920 r. SL w Toruniu została zmilitaryzowana, zwierzchnikiem został kpt. Janowski. Prawdopodobnie w lutym SL została zastąpiona przez Żandarmerię Krajową, wspartą przez policję miejską. Część toruńskich członków SL, po rozwiązaniu formacji wstąpiła do Żandarmerii Krajowej, a potem do Policji Państwowej.Z początkiem stycznia 1919 r. sprawy bezpieczeństwa publicznego w Wielkopolsce przejęła Żandarmeria Krajowa. Konieczność zapewnienia bezpieczeństwa na terenie Pomorza spowodowała, że w lipcu 1919 r. Wydział Wojskowy Naczelnej Rady Ludowej wydał rozkaz zmobilizowania II Brygady Żandarmerii Krajowej.
Od lipca 1919 r. Żandarmeria Krajowa w Poznaniu składała się w dwóch brygad: poznańskiej i pomorskiej. Na czele pomorskiej brygady Żandarmerii Krajowej stał początkowo rotmistrz Zygmunt Wiza a następnie ppor. Henryk Beychler. W lipcu 1919 r. ŻK składała się z 5 oficerów, 388 żandarmów oraz posiadała 134 koni. W grudniu 1919 r. dokonano zmiany nazewnictwa, które brzmiało: Korpus Żandarmerii Krajowej b. Dzielnicy Pruskiej, I Brygada (poznańska) Korpusu Żandarmerii Krajowej b. Dzielnicy Pruskiej, II Brygada (pomorska) Korpusu Żandarmerii Krajowej b. Dzielnicy Pruskiej. Po wkroczeniu na teren Pomorza siedzibą dowództwa II Brygady stał się Toruń. Brygada podzielona była na cztery okręgi (obejmujące 5-7 powiatów), osiemnaście objazdów (składające się z 6 – 10 posterunków) oraz kilkadziesiąt posterunków. Objazd odpowiadał wielkości powiatu i na jego czele stał wachmistrz powiatowy. Posterunek składał się z 2 – 4 żandarmów i każdy z funkcjonariuszy odpowiadał za bezpieczeństwo na obszarze 10 – 15 wsi. Posterunkiem dowodził starszy wachmistrz lub wachmistrz. Według szacunkowych danych stan liczebny II Brygady (pomorskiej) Korpusu Żandarmerii Krajowej liczył około 900 żandarmów. Korpus Żandarmerii Krajowej b. dzielnicy pruskiej działał do końca czerwca 1920 r. a następnie przeszedł pod zwierzchnictwo Komendanta PP byłej dzielnicy pruskiej, tworząc trzon korpusu PP w Wielkopolsce i na Pomorzu. Dowództwu Żandarmerii powierzono sprawy umundurowania i uzbrojenia tworzonej policji b. dzielnicy pruskiej.
Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego przyznano Polsce znaczną część Wielkopolski a także 62 % powierzchni prowincji Prusy Zachodnie. Umożliwiło to formalne włączenie administracyjne tych ziem do Polski na mocy ustawy z 1 sierpnia 1919 r. Utworzono Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej (MbDP) z siedzibą w Warszawie. Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej zaczęło przeprowadzać unifikację instytucji ziem byłego zaboru pruskiego z centralnymi. W związku z tym niebawem powołano dwa województwa pomorskie i poznańskie z siedzibami wojewodów i Urzędów Wojewódzkich w Toruniu i Poznaniu. Zajęto się również sprawami bezpieczeństwa. W związku z tym Minister byłej Dzielnicy Pruskiej wydał 25 lutego 1920 r. rozporządzenie o tymczasowej organizacji Policji Państwowej na tym terenie. W związku z rozporządzeniem MbDP utworzył w województwach poznańskim i pomorskim komendy wojewódzkie Policji Państwowej, które podlegały bezpośrednio wojewodom. Na czele komend stali komendanci wojewódzcy, którzy mianowani byli przez Ministra byłej Dzielnicy Pruskiej. Do czterech podstawowych zadań komend wojewódzkich należała:- ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego na terenie województwa,
- wspieranie lokalnych władz policyjnych w realizacji powierzonych zadań,
- wykonywanie poleceń władz państwowych w zakresie kompetencji policyjnych a także poleceń organów sądowych i prokuratorskich,
- wystawianie i kontrola paszportów.
W drugiej połowie 1920 r. Komendant Policji Państwowej dla byłej Dzielnicy Pruskiej S. Mravincsics wydał polecenie podległym jednostkom ażeby te przedstawiły sporządzone przez powiatowych architektów plany i kosztorysy budynków dla Policji. W miejscowościach, w których działały posterunki zaadaptowane dla służby bezpieczeństwa skupiono się na remontach. W pozostałych miejscowościach planowano wykup gruntów pod budowę pomieszczeń dla Policji. Wszystkie organy porządkowe funkcjonujące na terenie województw poznańskiego i pomorskiego zostały 11 czerwca 1920 r. rozporządzeniem MbDP w porozumieniu z MSW wcielone do Policji Państwowej i przeszły na etat MSW. Równocześnie na obszarze byłego zaboru pruskiego zaczęła obowiązywać ustawa o Policji Państwowej.Jak wspomniano w czerwcu 1920 r. ustanowiono funkcję Komendanta PP dla byłej dzielnicy pruskiej, który był pomocnikiem Komendanta Głównego PP w Warszawie w sprawach organizacji służby bezpieczeństwa na
tym terenie. Jednocześnie organizowano jednostki policyjne w obydwu województwach wcielając jak wspomniano Żandarmerie, policje komunalne, miejskie i inne formacje strzegące bezpieczeństwa do korpusu Policji Państwowej. W momencie zorganizowania władz wojewódzkich w Poznaniu i Toruniu utworzono w tych miastach Komendy Okręgowe PP. Komendantem PP dla byłej dzielnicy pruskiej został Saturnin Mrávincsics, Komendantem okręgu poznańskiego – inspektor Wiktor Ludwikowski, a pomorskiego – rotmistrz (inspektor) Zygmunt Wiza. Pierwszą siedzibą komendy Okręgowej Policji Państwowej w Toruniu był budynek przy Bramie Chełmińskiej, gdzie wcześniej mieściły się koszary dowództwa II Brygady (pomorskiej) Żandarmerii Krajowej. Okręgowa Komenda PP w Toruniu składała się w 1920 r. z siedmiu działów: - administracyjnego, II – gospodarczego, III – szkoła dla posterunkowych, IV – policji śledczej, V – Rezerwy Okręgowej, VI – służby inspekcyjnej – obejmujący sprawy policji powiatowej, kolejowej, rzecznej, granicznej oraz topografię i wyszkolenie, VII – paszporty. Dwa lata później w 1922 r. dokonano pierwszych zmian likwidując m.in. dział paszportowy i inspekcyjny. W późniejszych latach struktura organizacyjna Komendy Wojewódzkiej PP w Toruniu nie była już tak złożona. W 1937 r. KW PP w Toruniu składała się z referatu administracyjno – personalnego, gospodarczo – budżetowego, dyscyplinarnego, wojskowego oraz inspekcji okręgowej. Na podstawie rozporządzenia Ministra byłej Dzielnicy Pruskiej z 25 maja 1921 r. wydanego w porozumieniu z Ministrem Spraw Wewnętrznych zlikwidowano Komendę Policji Państwowej byłej dzielnicy pruskiej. Od tego momentu obydwie Komendy Okręgowe w Poznaniu i Toruniu podlegały w sprawach organizacji, zaopatrzenia, uzupełnienia i wyszkolenia bezpośrednio KG PP w Warszawie, natomiast w sprawach służby bezpieczeństwa i czynności wykonawczych poprzez Wojewodów nadal były uzależnione od Ministra byłej Dzielnicy Pruskiej. Stan taki trwał do kwietnia 1922 r., kiedy to zniesiono Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej. Opracowanie:
dr Krzysztof Halicki
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy
Autor: Piotr_P
Publikacja: Piotr_P
